Bovenleiding Twiska
De bovenleiding (Rijksmonument ID: 515163) langs de Twiska, die het transformatorhuis op het ontmoetingspunt van de Twiska met de Hissedyk en de Pikesyl verbindt met gemaal nr. 24, is in 1927 geplaatst toen gemaal en transformatorhuis zijn gebouwd.
Rond 1925 had het Waterschap Heeg, dat in 1918 was opgericht, opdracht gegeven voor het bouwen van 29 elektrische gemalen met transformatorhuizen en bovenleiding, die het werk van de windmolens in het ingepolderde gebied moesten vervangen. Het gemaal wordt nog steeds via stroom vanuit het transformatorhuis aangedreven. De bovenleiding is inmiddels buiten gebruik.
De bovenleiding bestaat uit een tiental V-vormige houten telefoonpalen met horizontale dwarsverbinding, waaraan de elektriciteitsdraden, om porseleinen knoppen (isolatoren) gewonden, zijn bevestigd.
De bovenleiding aan de Twiska is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- als uitdrukking van een technische ontwikkeling;
- als essentieel onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch van nationaal belang is;
- vanwege de functie en de historisch-ruimtelijke relatie met de bodemgesteldheid;
- vanwege de gaafheid.
Eind 2013 werd de bovenleiding door een herfststorm vernield. Enkele houten palen van het gemaal lagen op de grond. Koperdieven zorgden ervoor dat korte tijd later ook de rest van de stroompalen om lag. Ze namen de gewilde draad als buit mee. Het eens zo fotogenieke landschappelijk monument had ineens een troosteloze aanblik gekregen. Al snel werd duidelijk dat het in 1927 gebouwde monument gerestaureerd moest worden. In 2015 werd de vergunning aangevraagd. Enkele maanden later verschenen de houten palen op een nieuwe locatie in het land en in januari 2016 volgde de draad. Bij de uitvoering is gekozen voor een kopervervanger als draad.
Transformatorhuis
Het transformatorhuis (Rijksmonument ID: 515164) bevindt zich ten zuiden van het dorp Abbega, aan de noordzijde van de Hissedyk, op de kruising waar Twiska, Pikesyl en Hissedyk bij elkaar komen en is naar het westen gericht.
Het transformatorhuis is in 1927 gebouwd in een ambachtelijk-traditionele bouwtrant tegelijkertijd met het gemaal nr. 24 en is daarmee verbonden via een bovenleiding.
Het Waterschap Heeg verving rond 1925 alle in zijn gebied liggende windmolens door 29 elektrische gemalen, die “gevoed” werden door transformatorhuizen. Sommige tranformatorhuizen waren “eenhuizig” met het gemaal gecombineerd, andere -zoals in dit geval- tweehuizig. Dit transformatorhuis is één van de weinige exemplaren dat nog steeds functioneert in combinatie met het oorspronkelijke gemaal.
Het transformatorhuis heeft een rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een zadeldak van rode pannen. Het is uit bruine baksteen opgetrokken. Zowel in de oost- als in de westgevel is een metalen deur met bakstenen stoep aangebracht; in de top zit een driehoekig ventilatiegat bestaande uit enkele schuingeplaatste houten latten.
Het nog functionerende transformatorhuis is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- als bijzondere uitdrukking van een technische en typologische ontwikkeling;
- als essentieel onderdeel van een groter, nog functionerend, geheel (bestaande uit een gemaal, een bovenleiding en een transformatorhuis) gemaal) dat cultuurhistorisch van nationaal belang is;
- vanwege de situering en de functie;
- in relatie tot de structurele en visuele gaafheid van de landschappelijke omgeving.
Gemaal nr. 24
Het gemaal nr. 24 (Rijksmonument ID: 515162) aan het Hissemeer bij Abbega is in 1927 gebouwd in een ambachtelijk-traditionele bouwtrant.
Het Waterschap Heeg verving rond 1925 alle in zijn gebied liggende windmolens door 29 elektrische gemalen. Zij waren alle van hetzelfde type, maar met twee varianten. De combinatie met de energiebron kon eenhuizig zijn of tweehuizig, zoals hier aan het Hissemeer het geval is. De stroom werd vanaf het transformatorhuis aan de weg, via de bovengrondse leiding aan telefoonpalen naar het gemaal geleid.
Dit gemaal is één van de weinig exemplaren dat nog steeds in combinatie met het oorspronkelijke transformatorhuis in werking is. Het bevindt zich ten zuiden van het dorp Abbega, in de polder, aan de oever van het Hissemeer, in de verlenging van de Twiska, de weg die vanaf het dorp in zuidelijke richting loopt en loodrecht op het ontmoetingspunt van de Pikesyl en de Hissedyk uitkomt. Het gemaal is naar het noorden georiënteerd. Leverancier van de bovenbouw was het Landbouwhuis te Sneek.
Het gemaal bestaat uit een onderbouw en een bovenbouw. De onderbouw omvat de vloeren, de wanden en vleugels, alle van gewapend beton. Aan de noordzijde is, in de verlenging van de betonnen wand, een kroosrek aangebracht. De kolkputten bevinden zich tussen de vleugelwanden en de bovenbouw: hierboven zijn roosters gelegd. In de zuidelijke kolk is van boven de schroef zichtbaar. De onderbouw wordt aan de oost- en westzijde begrensd door houten hekken. Aan de westzijde staat een houten bovenleidingspaal. De bovenbouw bestaat uit een ‘huis’ van bruine baksteen op een rechthoekige plattegrond, dat gedekt wordt door een zadeldak met rode dakpannen. Aan de noordzijde zit een rechthoekig raam met vierruits roedenverdeling. In de oostgevel is, boven twee betonnen treden, een metalen deur ingebracht. In de achtergevel zit een rechthoekig raam met vierruits roedenverdeling en een kleiner verticaal raampje in de top. De westgevel is blind. De pomp is een verticale schroefpomp, direct elektrisch aangedreven, volautomatisch sinds ca. 1970; de motor een EMF-Dordt, 10PK, 480 omw. min., 380-660 V.
Het gemaal nr. 24 aan het Hissemeer is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- als bijzondere uitdrukking van een technische en typologische ontwikkeling;
- als essentieel onderdeel van een groter geheel, te weten een complex bestaande uit gemaal, bovenleiding en transformatorhuis, dat cultuurhistorisch van nationaal belang is;
- vanwege de situering en de historisch-ruimtelijke relatie met het water en de bodemgesteldheid;
- in relatie tot de structurele en visuele gaafheid van de landschappelijke omgeving.
(Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – Licentie CC-0 (1.0))
Gemaal 24 Hisse- en Pikemar