Abbega
Abbega (Fries: Abbegea, [’abəɡɪ.ə]) is een klein dorp in de gemeente SúdWest-Fryslân en ligt ten zuidwesten van Sneek, tussen Blauwhuis en Oosthem. In 2021 telde het dorp 245 inwoners, waarvan de helft in het buitengebied woont inclusief de inwoners van de bijbehorende buurtschappen Abbegaasterketting en Piekezijl.
Abbega is een terpdorp dat in de Middeleeuwen is ontstaan. De naam bestaat uit twee delen: “Abbe” (= een persoonsnaam) en “ga” (= dorpsgebied). Abbega betekent dus ”het dorpsgebied van Abbe”. In 1250-1275 heette het dorp Abbahem, de woonplaats (heem/um) van de persoon Abbe. In 1399 werd de plaats aangeduid als Abbaga en in 1505 in het Fries als Abbegae. De betekenis verschoof met de duiding ‘ga’ naar een dorp.
Uit: Landschapsbiografie Súdwesthoeke
Aan het einde van de 12e eeuw waren vrijwel overal in de Súdwesthoeke de veenontginningen van start gestart. In de veenrandzone waren de randontginningen al helemaal doorgeschoven in het veen. Tegen het einde van de 13e eeuw hadden ook de bewoners van de rivierontginningen waarschijnlijk hun achtergrens in het veengebied bereikt. Met de veenoxidatie en de maaivelddaling kwam de vernatting. Het moment van ‘pompen of verzuipen’ was bereikt. Om het hoofd boven water te houden moesten maatregelen genomen worden. Dat gebeurde bijvoorbeeld door het aanleggen van dijken en nieuwe sloten.
Voordat de achtergrens in het veen was bereikt moeten we ons het landschap als volgt voorstellen: in de ontginningsblokken ontstonden langwerpige percelen doordat de sloten steeds verder het onontgonnen veen in werden verlegd. Rondom de oorspronkelijke ontginningsblokken lagen zij- en achterkaden om het zure veenwater te keren. Waarschijnlijk stonden de boerderijen een verhoging van (klei)plaggen direct op het veen (veenterp). Ook is het mogelijk dat er een clustering optrad langs de achterkaden van de veenblokken. Dit beeld veranderde echter snel toen de veenkavels niet langer verlengd konden worden het ongerepte veen in.
Het veenontginningsblok van Oudega (SWF) – Heeg vormt een prachtige casus aan de hand waarvan de opschuivende bewoning kan worden toegelicht. Aan de rand van het terpengebied lag Abbega. Tot deze oerparochie behoorden de later afgesplitste parochies Oosthem (oostzijde) en Westhem (westzijde). Voordat dit gebeurde vormde Abbega in de 10e eeuw het midden van een op zichzelf staand terpengebied (kleiafzettingen in grijs). Het was door het Marne- en Middelzee-estuarium bij Nijland van Bolsward en Sneek gescheiden. Het vermoeden is dat de kerk van Abbega kort vóór het jaar 1000 al bestond. De uitgestrekte venen aan de zuidkant van de oerparochie zullen daarna in grootschalig verband zijn ontgonnen. Het aardige is dat de kerkafsplitsingen en de lokalisering ervan prachtig laten zien hoe dit veenontginningsproces is verlopen. Net als de veenboeren beschikten ook de kerk en de pastoor over een opstrekkende veenkavel in het gebied. Op basis van oude kadastrale kaarten zijn de kerkbezittingen gereconstrueerd. Op de afbeeldingen aan de rechterzijde zijn deze met kleurtjes aangegeven. We zien min of meer opstrekkende patronen ontstaan en het is treffend om te zien dat het bezit van de kerk van Abbega (blauw) aansluit op dat van Oudega (groen) en Idzega (rood). Ook het kerkbezit van Heeg (paars) lijkt aan te sluiten op dat van Oosthem, een parochie die vanouds bij de oerparochie Abbega hoorde. Zoals de naam suggereert is Oudega de eerste kerk in het veen die zich zo omstreeks het jaar 1000 afsplitste van Abbega. Vandaar ook dat de kerkgoederen in elkaars verlengde liggen.
Abbega was over water goed ontsloten: de Abbegasteropvaart verbond het dorp met de Wimerts /Bolswarder Zeilvaart. Over land was het niet goed te bereiken en was lange tijd alleen via het water bereikbaar. Daardoor groeide het nauwelijks. Het bleef zo een compact dorp met een aantal buitenbuurten. Na de dijkbouw kwam Abbega ten noorden van de Hemdijk te liggen. De grietenijkaart in de Schotanus-atlas (1716) laat geen enkele weg of pad zien. Wel is zichtbaar dat er buiten de kleine kerkbuurt een aantal buurten en staten in het buitengebied van het dorp liggen, ook ten noorden van de Wimerts of Bolswardervaart.
In de Tegenwoordige Staat van Friesland (1788) wordt dat bevestigd: ‘een dorp van middelbaaren omtrek …. Hetzelve ligt ten Westen van Oosthem en nader aan den Hemdyk. De kerk deezes Dorps pronkt insgelyks met een fraai Orgel. Weleer had men hier verscheiden Adelyke Staten, met naame Attema, Sytinga, en Bonninga in het buurtje de Morra, naar ’t welk ook een watertje ten Noorden des dorps, waardoor de Bolswerdervaart naar de Nieuwezyl loopt, den naam van Morra- of Morwieltje draagt. In de buurt, die niet groot is, en de Abbegaster-Ryge genaamd wordt, lagen oudtyds Wigmana en Heeringa, en in de Oosterbuuren, Bangama.’ De Abbegasterrige en Oosterburen zijn ook op de kaart in de Eekhoff-atlas (1851) ten noorden van de vaart aangegeven. Bij de buurt Abbegasterketting ligt een ‘draai’ over de vaart.
Abbegaasters wonen verspreid over een groot oppervlak waarvan het noordelijkste stuk met de kerkterp. Naar alle waarschijnlijkheid zijn Westhem en Oosthem dochterdorpen van het statelijk oude Abbega. Er zijn maar weinig dorpen met een deel terpen- en dijkenland dat tegelijk ook nog uit een groot stuk veengebied met een meertje bestaat. De doorgaande weg loopt nu strak om de zuidwestelijke flank van het dorp. De kerkbuurt aan de andere zijden bezit een gevarieerde bebouwing, waarin de voormalige school, de schoolmeesterswoning of pastorie en burgeren arbeiderswoningen elkaar afwisselen. Ten noorden van de oude kern is vanaf de negentiger jaren een uitbreidingswijk ten westen van de opvaart tot stand gekomen. Tot 2011 lag Abbega in de voormalige gemeente Wymbritseradeel.
Abbegaasterketting
Abbegaasterketting (Fries: Abbegeaster Ketting of Abbegeasterketting) is een buurtschap en ligt aan de Wijmerts, ten noordwesten van Abbega. Abbegaasterketting ontstond bij een veerdienst met tolheffing over de Wimerts. Het pand van de veerbaas werd rond 1700 het Abbegaster Ketting Huys genoemd.
Abbegaasterketting is een buurtschap in de gemeente Súdwest-Fryslân (en t/m 2010 gemeente Wymbritseradiel). De buurtschap valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Abbega en heeft geen plaatsnaamborden in de traditionele zin des woords, dat wil zeggen: aan een paal langs de weg. Hier hangen de plaatsnaamborden aan de ophaalbrug. Dat is wel zo praktisch, want nu zien zowel het weg- als het vaarverkeer dat ze door deze buurtschap komen. De buurtschap ligt buiten de bebouwde kom. Op de straatnaambordjes en in het postcodeboek staat echter Abbegeasterketting, als een woord dus (1718 Abbegaster Ketting Huys, 1840 Abbegatsterketting, 1899 Abbegaaster-ketting). Op de plaatsnaambordjes aan de brug staat de naam in de Nederlandse spelling (wat dan weer wél overeenkomt met de algemene plaatsnaamspellingpolicy van de voormalige gemeente Wymbritseradiel met betrekking tot de steden en dorpen, die officieel, dat wil zeggen: voor postcodeboek en dergelijke, Nederlandstalig zijn).
De buurtschap is genoemd naar een overhaal – waar de tol werd ingevorderd door middel van een over de vaart gespannen ketting – behorend bij Abbega. De buurtschap Abbegaasterketting ligt noordwest van het dorp Abbega, rond de weg Abbegeasterketting en rond de brug over de Wijmerts of Bolswarderzeilvaart. In 1840 omvat de buurtschap Abbegaasterketting 6 huizen met 38 inwoners. Tegenwoordig heeft de buurtschap ca. 15 huizen (plus een woonark of -schip) met ca. 40 inwoners.
Op 22 januari 1969 werd het oude, nog geen meter brede draaibruggetje over de Wimerts of Bolswarderzeilvaart vervangen door de huidige vijf meter brede betonnen ophaalbrug.
Filmpje met betrekking tot de ingebruikname van de nieuwe ophaalbrug
Het hele dorp Abbega liep uit en fanfare Hâld Moed, uit het buurdorp Oosthem, marcheerde naar de nieuwe brug om deze feestelijk officieel in gebruik te nemen. De inwoners van Abbega waren er blij mee, want die moesten voorheen met de auto 7 km omrijden om in buurtschap Abbegaasterketting aan de overkant van de vaart te komen. Ook de afstand naar het buurdorp Nijland werd er flink door verkort.
Piekezijl
Piekezijl (Fries: Pikesyl) is een buurtschap en ligt tussen IJlst en Abbega en bestaat uit een achttal huizen en boerderijen aan de gelijknamige weg. Piekezijl (1718 Pieke Zyl) is een buurtschap in gemeente Súdwest-Fryslân (en t/m 2010 in gemeente Wymbritseradiel). De plaats wordt aangegeven met witte plaatsnaamborden. De buurtschap ligt ten noorden van het Piekemeer (Pikemar) en is ontstaan bij een zijl in de Scherwoldsterhem. De naam komt mogelijk van de historische persoon Sijbren Pijekama of Piekema.
Pikesyl valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Abbega en ligt buiten de bebouwde kom. De (witte) plaatsnaamborden van de buurtschap vermelden alleen de Friestalige variant van de naam. Kennelijk is dit dus de officiële dan wel voorkeursspelling van deze plaatsnaam (hoewel de dorps- en stadsnamen in de voormalige gemeente Wymbritseradiel wél officieel Nederlandstalig zijn). Piekezijl grenst in het zuiden aan het Pikemar / Piekemeer en omvat ca. 15 huizen met ca. 40 inwoners.
De zijl ‘uitwateringssluis’ is gelegen in de dijk van de Scherwolderhem bij het Pikemeer (1511 peka, pijeka en pieka meer), waarvan het eerste lid samenhangt met de Friese plantnaam pekken ‘Grote Egelskop’ en met peke, dat is ontstaan uit peddik ‘merg in de stam van bomen en planten’, dat in het Deens en Nederduits wordt gebruikt voor verschillende planten die aan het water groeien.
Reportage over Ruurd en Pietsje Abma, die anno 2009 toen de reportage gemaakt is, al 50 jaar boerden in Pikesyl.
6 feb 2009 – Al 50 jier wenje Ruurd en Pietsje Abma op harren pleats yn Pikesyl, ûnder Abbegea. Se binne bliid dat de bern net buorkje wolle, want se wolle der ek net wer wei. Ruurd is noch alle dagen drok mei it boerewurk. Mar hy en syn frou Pietsje hawwe dêrnjonken ek sa harren fêste gewoanten….
Al 50 jaar wonen Ruurd en Pietsje Abma op de boerderij in Piekezijl. Ze zijn blij dat de kinderen niet boer willen worden, want ze willen niet van de boerderij. Ruurd is nog alle dagen druk met het werk op de boerderij. Maar naast de boerderij hebben ze ook nog vaste gewoontes.
In 2011 is Omrop Fryslân er nog een keer op visite geweest.
